Nỗ lực khôi phục nôi gốm cổ

Nỗ lực khôi phục nôi gốm cổ

 Vượt lên nhiều khó khăn, nhiều nghệ nhân và chủ lò gốm sứ của làng Kim Lan, Gia Lâm, Hà Nội nay đã và đang quay lại sản xuất để cùng nhau khôi phục lại nghề truyền thống của làng, nơi đã được chứng minh là nôi gốm cổ từ nghìn năm trước.

Bác Nguyễn Văn Lanh trong xưởng sản xuất men của gia đình. Ảnh: Huy Anh.

Cách đây hơn 10 năm, nếu ai nói rằng Kim Lan là cái nôi của nghề gốm cổ chắc chắn sẽ nhận được những tiếng cười, bởi nằm ngay cạnh làng gốm Bát Tràng (chia cách bởi con sông Bắc Hưng Hải) nhưng nghề làm gốm sứ ở Kim Lan không phát triển bằng Bát Tràng. Lúc đó, mọi người vẫn nghĩ, nghề gốm ở Kim Lan “ăn theo” nghề gốm Bát Tràng.

Sau này, khi kết quả khảo cổ học được công bố đã chứng minh rằng làng gốm Kim Lan có bề dày lịch sử trước Bát Tràng vài trăm năm và có thời kỳ các sản phẩm của Kim Lan phát triển hưng thịnh. Kim Lan đã từng có những lò gốm cao cấp, sản phẩm được xuất ra nước ngoài và làng được biết đến là nơi sản xuất đồ gom su gia dụng của kinh thành Thăng Long xưa.

Nhưng quá trình khảo cổ không tìm thấy những hiện vật từ sau thế kỷ 18. Lý do làng gốm cổ đứt đoạn nghề trong một thời gian dài đến nay vẫn chưa có lời giải thích thỏa đáng.

Theo lý giải của bác Nguyễn Văn Lanh, một trong những thành viên của nhóm “Tìm về nguồn cội” của làng Kim Lan, khác với Bát Tràng người dân chủ yếu sinh sống bằng nghề làm gốm, sứ thì Kim Lan đất đai phì nhiêu màu mỡ, ngoài nghề gốm, sứ, người dân Kim Lan còn sinh sống bằng nghề trồng lúa nước, trồng dâu nuôi tằm... Vừa làm ruộng, vừa làm nghề nên những giai đoạn gặp khó khăn, người dân chuyển sang trồng dâu, trồng lúa bỏ làm nghề.

Có thể vì vậy, giai đoạn sau này Kim Lan không cạnh tranh được về mẫu mã, kỹ thuật được với Bát Tràng nên người dân chuyển nghề và một phần những người dân Kim Lan sang Bát Tràng làm thuê và tham gia hợp tác xã gốm Bát Tràng. Hai trong số năm thành viên của nhóm “Tìm về nguồn cội” của làng Kim Lan từng là Quản đốc của Hợp tác xã Gốm Bát Tràng.

Sau khi Hợp tác xã Gốm Bát Tràng giải thể, với sự trợ giúp của chính quyền địa phương, những nghệ nhân của làng gốm Kim Lan đã quyết tâm quay lại khôi phục lại sản xuất. Trong những hộ gia đình quay lại sản xuất đó, những thành viên đầu tiên chính là nhóm “tìm về nguồn cội”. Trải qua nhiều giai đoạn sưu tập hiện vật và thực hiện khảo cổ học của các nhà chuyên môn, đến tháng 12/2009, TP Hà Nội chính thức trao Bằng công nhận làng nghề cho làng nghề truyền thống gốm sứ Kim Lan, xã Kim Lan, huyện Gia Lâm đạt danh hiệu làng nghề truyền thống Hà Nội.

Quyết tâm khôi phục làng nghề

Với diện tích gần 3 km2, làng gốm, sứ Kim Lan hiện nay đã có trên 200 hộ sản xuất. Đây là những hộ sản xuất gắn bó với nghề truyền thống của làng, có tâm huyết, có nỗ lực để lấy lại phong độ cho làng nghề truyền thống. Sản phẩm Kim Lan hôm nay đã có mặt ở thị trường trong nước và xuất khẩu ra các nước bạn.

Một trong những sản phẩm của làng gốm Kim Lan.

Sản phẩm chủ yếu của làng Kim Lan hiện nay không quá cầu kỳ, chi tiết mà chủ yếu sản xuất  gốm xây dựng, sản xuất men, chậu hoa, lư hương, cắm nến và một số sản phẩm gia dụng… Gốm xây dựng Kim Lan đã trở thành một thương hiệu có tiếng của cả nước như gạch, ngói trang trí, con tiện lan… Đặc biệt, mỗi hộ sản xuất trong làng chỉ chuyên về một sản phẩm thế mạnh.

Để đầu tư cho các lò sản xuất, nhiều hộ sản xuất đã mạnh dạn vay vốn từ ngân hàng để chuyển đổi từ các lò mô hình sản xuất cũ chạy bằng than sang lò nung bằng ga. Chính vì vậy các sản phẩm sản xuất ra không còn chi phí công sản xuất cao, các sản phẩm cũng ít hỏng hơn trước, chất lượng đạt độ tinh cao hơn, sản xuất số lượng nhiều và được khách hàng ưa chuộng hơn trước.

Nguyên liệu sản xuất gốm của làng nghề Kim Lan hiện nay được khai thác tại nhiều nơi, trong đó có các mỏ cao lanh ở Kinh Môn, Hải Dương. Theo anh Hà, một hộ sản xuất của làng thì đây là mỏ có trữ lượng dồi dào và độ chịu nhiệt cao. Từ những nguyên liệu thô này, người thợ phải thực hiện rất nhiều công đoạn chế biến như đánh tan, lọc đất, ép luyện, định hình để ra các sản phẩm.

Hộ sản xuất của bác Lanh luôn có khoảng 5 người làm việc, bác Lanh hiện chọn sản xuất men gốm sứ. Hiện tại nhiều hộ của làng Kim Lan chọn sản xuất những sản phẩm thô để đưa sang làng Bát Tràng bên cạnh. Còn lò sản xuất của bác Hồng, thành viên có công rất lớn trong việc tìm lại lịch sử của làng lại chọn sản xuất các sản phẩm gia dụng bát, đĩa…

Nhưng để làng gốm phát triển hơn nữa thì còn rất nhiều việc phải làm. Ít ai biết rằng xưa kia Kim Lan và Bát Tràng nối liền nhau, nhưng năm 1958, khi nhà nước thực hiện đào sông Bắc Hưng Hải làm thuỷ lợi tưới tiêu cho một vùng đồng ruộng rộng lớn của 3 tỉnh: Bắc Ninh, Hưng Yên, Hải Dương, tạo ra thêm một con đường mới đi vào xã Bát Tràng thì làng Kim Lan cũng chia cách bởi con sông Bắc Hưng Hải này. Hiện nay, về vị trí địa lý không có con đường bộ nào trên địa phận Hà Nội nối liền với Kim Lan. Để vào làng, phải đi qua địa phận Huyện Văn Giang, Hưng Yên rồi mới rẽ vào 200 m đến Kim Lan. Đây cũng là một khó khăn của làng nghề khi muốn mở rộng tuyến xe buýt về xã.

Ông Nguyễn Văn Trí, Phó Chủ tịch UBND xã Kim Lan cho biết, mở rộng được tuyến xe buýt sẽ mang lại cho người dân sự thuận lợi trong đi lại, trong phát triển giao thương của làng nghề, tạo thuận lợi trong phát triển du lịch khi làng nghề nay đã được nhiều người quan tâm, biết đến khi bảo tàng gốm sứ Kim Lan vừa được giao giải Việc làm của thưởng “Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội” năm 2013. Hiện tuyến xe buýt 47 về đến Chợ gốm Làng cổ Bát Tràng là điểm cuối bến. Để mở rộng được tuyến xe buýt về Kim Lan tạo thuận lợi cho sự phát triển của làng gốm cổ thì còn cần sự quan tâm hơn nữa của các cấp quản lý.

Theo ông Trí, để tiếp tục phát huy những giá trị của làng gốm Kim Lan thì còn rất nhiều việc phải làm. Hiện tại, xã Kim Lan đã định hướng cho sự hoạt động của bảo tàng gốm sứ và chủ trương xây dựng trung tâm thương mại của xã, hình thành nhà trưng bày, giới thiệu và bán sản phẩm lưu niệm cho khách tham quan, xây dựng nhà dạy nghề gốm sứ cho con em trong làng và khách tham quan… nhằm thu hút khách du lịch và tạo sự phát triển cho làng gốm cổ.